3V CLUB

Kon Plông là huyện thuộc tỉnh Kon Tum. Huyện có diện tích 2.248,2 km2,dân số 31.700 (1999). Huyện Kon Plông được hình thành trên cơ sở chia tách huyện Kon Plông cũ (nay là huyện Kon Rẫy). Huyện Kon Plông mới được chia tách năm 2004 nên chưa có thị trấn. Đơn vị hành chính của huyện gồm 9 xã: Đăk Long, Măng Bút,Măng Cành,Ngọc Tem, Đăk Rinh, Đăk Nên, Đăk Tăng, Xã Hiếu, Pờ Ê

Dân số 31.700 (1999), các dân tộc bản địa Mơnâm, Xêđăng, Kadong, H’rê chiếm hơn 97% dân số. Địa hình chủ yếu là đồi núi. Có cao nguyên Kon Plông trải dài khắp huyện.Rừng chiếm 73,3% diện tích nên kinh tế chủ yếu là khai thác lâm sản. Có Tỉnh lộ 5, Quốc lộ 24 đi từ Thị xã Kon Tum đến tỉnh Quảng Ngãi.

Huyện Kon Rẫy

Kon Rẫy là một huyện thuộc tỉnh Kon Tum. Huyện lỵ là thị trấn Đăk Rve. Kon Rẫy nằm ở phía Nam của Kon Tum. Phía Đông Nam, giáp thị xã Kon Tum, phía Tây giáp huyện Đăk Hà, phía Đông Bắc giáp huyện Kon Plông, phía Nam giáp các huyện K'Bang, Đăk Đoa, Chư Păh của tỉnh Gia Lai.
Toàn huyện rộng 886,6 km².

Kon Rẫy có khoảng 21.000 nhân khẩu (2004) gồm nhiều dân tộc. Trong Kon Rẫy có 7 đơn vị hành chính cấp xã gồm thị trấn Đăk Rve và các xã Tân Lập, Đăk Ruồng, Đăk Kôi, Đăk Pne, Đăk Tờ Re, Đăk Tơ Lùng.

Kon Rẫy được thành lập vào năm 2002 trên cơ sở tách 6 xã và thị trấn với 20,9 nghìn nhân khẩu của Kon Plông cũ ra. Thị trấn Kon Plông, huyện lỵ của Kon Plông cũ được đổi tên thành thị trấn Đăk Rve và trở thành huyện lỵ của Kon Rẫy.

Huyện Ngọc Hồi

Huyện Ngọc Hồi là huyện ngã ba biên giới, nằm ở phía Tây tỉnh Kon Tum, bên sườn phía đông dải Trường Sơn, giáp với huyện Đắk Glei ở phía Bắc, huyện Tu Mơ Rông ở phía Đông Bắc, huyện Đắc Tô ở hướng Đông Nam, huyện Sa Thầy ở hướng Nam, Lào và Campuchia ở hướng Tây.

Huyện lỵ là thị trấn Plei Kần. Quốc lộ 40 theo hướng đông tây nối cửa khẩu quốc tế Bờ Y với Plei Kần và với thị xã Kon Tum. Quốc lộ 14 theo hướng bắc nam. Huyện Ngọc Hồi rộng 824 km², gồm 6 xã và 1 thị trấn.

Huyện Ngọc Hồi được thành lập trên cơ sở chia tách 3 huyện: Đăk Glei, Sa Thầy, Đăk Tô theo Quyết định số 316-HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng ngày 15 tháng 10 năm 1991, gồm 3 xã Đăk Xú, Pờ Y (Bờ Y), Sa Lon của huyện Sa Thầy, xã Đăk Ang của huyện Đăk Tô và xã Dục Nông của huyện Đăk Glei. Thị trấn huyện lỵ Plei Kần được thành lập trên cơ sở tách từ xã Đăk Xú theo Quyết định số 514-TCCP ngày 17 tháng 10 năm 1991.

Năm 1996, chia xã Dục Nông thành 2 xã Đăk Dục và Đăk Nông. Phía tây vượt qua dãy Trường Sơn là đường biên giới chung với Lào dài 34 km và đường biên giới chung với Campuchia dài 13 km.

Trung tâm thị trấn Plây Kần là điểm giao nhau của trục tuyến thông thương Bắc-Nam và Đông-Tây bao gồm đường xuyên Việt mang tên Hồ Chí Minh (quốc lộ 14); quốc lộ 14C và đường xuyên Đông Dương (quốc lộ 40), thông qua cửa khẩu quốc tế Bờ Y qua Lào, Campuchia, Thái Lan cho đến tận Mianma.

Kinh tế của huyện chủ yếu là trồng cây lương thực, trồng rừng phòng hộ, trồng cây công nghiệp như: caosu, càphê, lúa nước, phát triển chăn nuôi gia súc như bò, heo, dê...

Huyện Sa Thầy

Sa Thầy là một huyện thuộc tỉnh Kon Tum. Đây là huyện miền núi, cực Nam tỉnh, có nhiều dự án thuỷ điện lớn nằm ven con sông Sê San như thuỷ điện Sê San III, thuỷ điện Ya Ly...Đây là huyện có mật độ dân số thấp nhất Việt Nam.

Huyện Sa Thầy phía Bắc giáp huyện Ngọc Hồi, phía Đông Bắc giáp huyện Đắk Tô, phía Đông (từ Bắc xuống Nam) lần lượt giáp các huyện thị: huyện Đắk Hà và thị xã Kon Tum. Phía Nam huyện giáp với tỉnh Gia Lai, ranh giới là thượng nguồn sông Sê San. Phía Tây của huyện Sa Thầy là biên giới Việt Nam - Campuchia.

Các đỉnh núi nổi bậc:
Chư Mom Rai (1.512 m)
Cư Tin (1.327 m)
Chư Mơ Nu (1.069 m)
Chư Kotah

Huyện Sa Thầy gồm 5 xã được thành lập theo Quyết định số 254-CP của Hội đồng Chính phủ ngày 10 tháng 10 năm 1978 trên cơ sở tách ra từ huyện Đắk Tô và thuộc tỉnh Gia Lai - Kon Tum.

Theo Quyết định số 543-TCCP ngày 6 tháng 12 năm 1990, thành lập thị trấn huyện lỵ Sa Thầy trên cơ sở tách ra từ xã Sa Sơn. Tháng 8 năm 1991, khi tỉnh Gia Lai - Kon Tum tách ra thành hai tỉnh Gia Lai và Kon Tum thì huyện Sa Thầy thuộc tỉnh Kon Tum.

Huyện Tu Mơ Rông

Huyện Tu Mơ Rông phía Đông giáp huyện Kon Plông, phía Tây giáp huyện Ngọc Hồi, phía Nam giáp các huyện Đắk Tô và Đắk Hà, phía Bắc giáp huyện Đắk Glei và tỉnh Quảng Nam.

Địa danh Tu Mơ Rông (Tu Mrong) với tọa độ 107°58' kinh đông, 14°52' vĩ bắc có dữ liệu địa lý được ghi trên nhiều website.

Huyện Tu Mơ Rông được thành lập theo Nghị định số 76/2005/NĐ-CP của Chính phủ ngày 9 tháng 6 năm 2005 trên cơ sở tách ra từ huyện Đắk Tô.

Huyện có diện tích 861,7 km², 21.486 nhân khẩu.
Có 11 xã: Đắk Hà, Tu Mơ Rông, Măng Ri, Ngọk Lây, Tê Xăng, Văn Xuôi, Ngọk Yêu, Đắk Tờ Kan, Đắk Rơ Ông, Đắk Na, Đắk Sao

Trước đây dưới thời Việt Nam Cộng hòa, đã từng có quận Tu Mrong (còn viết là Tou Mrong hay Tou Morong). Quận này được thành lập theo Nghị định số 367-BNV/HC/NĐ ngày 8 tháng 7 năm 1958 trên cơ sở tách ra từ quận Đắk Tô (khi đó thường viết là Đak Tô hay Dak To) và bao gồm 4 tổng, 13 xã.

Dân cư

Dân số: 375.000 người, trong đó số nam: 157.863 người; số nữ: 156.353 người.

Kon Tum là tỉnh có mật độ dân số thấp nhất trong 64 tỉnh, thành phố. Trên địa bàn Kon Tum có 35 dân tộc, trong đó người Kinh chiếm 46,4% dân số toàn tỉnh, tiếp đến là người Xơ Đăng chiếm 25,1% ; người Ba Na 12,0% ; người Giẻ Triêng 8,1% ; người Gia Rai 5,1%...

Người Ba Na là một trong những dân tộc bản địa của Kon Tum. Họ không những giỏi săn bắn mà còn là dân tộc đầu tiên của Tây Nguyên biết dùng trâu, bò cày kéo và chữ viết. Người Ba Na can đảm và trọng nghĩa tình, thể hiện trong tập tục cà răng, căng tai làm đẹp của trai gái và những vết sẹo trên ngực đàn ông do tự lấy than lửa hoặc dao rạch ngực mình để tỏ lòng thương tiếc người quá cố.

Đến nay những tập tục này đã và đang bị loại bỏ vì không còn thích hợp với một xã hội văn minh, nhưng ý nghĩa của nó thì còn mãi trong dân gian. Đến với buôn làng người Ba Na cũng như buôn làng của các dân tộc ít người khác ở Kon Tum người ta còn được chứng kiến nét sinh hoạt văn hoá cộng đồng độc đáo tiến hành trong nhà rông có mái nhọn cao vút.

Diện tích và dân số qua các thời kỳ

1971: 10.181 km², 117.046 người
1975: 10.839 km², 117.000 người
1991: 10.519 km², 258.138 người
1996: 9.934 km², 265.300 người
1998 9.934 km², 280.200 người
1999 (Tổng điều tra dân số 1-4): 9.615 km², 314.042 người
2004: 9.614,5 km², 366.100 người.

Lịch sử

Tuy vùng đất cao nguyên này được coi là thuộc lãnh thổ Đại Việt từ năm 1470, khi vua Lê Thánh Tông đánh chiếm Trà Bàn, lập phủ Quy Nhơn, nhưng trải qua các triều đại, ở đây chưa hề có hệ thống hành chính, mà chế độ "già làng" vẫn tiếp tục tồn tại.

Năm 1893, sau khi thôn tính Đông Dương, người Pháp đã cho lập một tòa Đại lý hành chính tại Kon Tum, ban đầu trực thuộc Tòa Công sứ Attôpư (Attopeu) ở Lào, đến năm 1905 mới trực thuộc Tòa Công sứ Quy Nhơn. Viên Đại lý là một linh mục người Pháp, tên là P. Vialleton, vốn là cha xứ ở đây từ trước.

Năm 1904, tỉnh tự trị Plâycu Đe (Pleikou Derr) được thành lập, tách từ tỉnh Bình Định. Năm 1907, tỉnh Plâycu Đe bị bãi bỏ, và Đại lý hành chính Kon Tum tách ra từ tỉnh này, được đặt dưới sự cai trị của Công sứ Bình Định.

Ngày 9 tháng 2 năm 1913, tỉnh Kon Tum được thành lập, gồm toàm bộ tỉnh Plâycu Đe trước kia. Tỉnh Kon Tum lúc bấy giờ bao gồm Đại lý Kon Tum tách ra từ tỉnh Bình Định, Đại lý Cheo Reo tách ra từ tỉnh Phú Yên và Đại lý Đắc Lắc do tỉnh Đắc Lắc được chuyển thành.

Năm 1917, tổng Tân Phong và tổng An Khê thuộc tỉnh Bình Định được nhập vào tỉnh Kon Tum rồi Đại lý An Khê được thành lập, dưới quyền Công sứ Kon Tum.

Đến năm 1923, tỉnh Đắc Lắc mới được tái lập, tách ra khỏi tỉnh Kon Tum.

Năm 1925, thành lập Đại lý Plâycu dưới quyền Công sứ Kon Tum và đến năm 1932 Đại lý này mới tách ra để trở thành tỉnh Plâycu. Đến năm 1943 thì Đại lý An Khê tách tỉnh Kon Tum để nhập vào tỉnh Plâycu.

Dưới thời Việt Nam Cộng hòa, tỉnh Kon Tum được chia thành 4 quận theo Nghị định số 348-BNV/HC/NĐ ngày 27 tháng 6 năm 1958: quận Kon Plong gồm 3 tổng 11 xã, quận Đak Tô gồm 9 tổng 29 xã, quận Đak Sut gồm 6 tổng 23 xã, quận Kon Tum gồm 10 tổng 57 xã, trong đó có 10 xã người Kinh. Chưa đầy một tháng sau, quận Đak Tô lại bị chia thành 2 quận Đak Tô và Tou Mrong.

Quận Chương Nghĩa thuộc tỉnh Quảng Ngãi được thành lập theo Sắc lệnh số 234-NV ngày 9 tháng 9 năm 1959 trên cơ sở tách ra một phần đất của quận Kon Plong, rồi đến ngày 19 tháng 12 năm 1964 được sáp nhập vào tỉnh Kon Tum.

Quận Kon Plong bị bãi bỏ năm 1960.

Từ năm 1976 đến năm 1991, tỉnh Kon Tum sáp nhập với Gia Lai thành tỉnh Gia Lai - Kon Tum.

Nghị quyết kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa 8 ngày 12 tháng 8 năm 1991 đã chia lại tỉnh Gia Lai - Kon Tum thành hai tỉnh Kon Tum và Gia Lai.

Nhà hàng 42.
Địa chỉ: khối 3, thị trấn Đăk Tô, huyện Đăk Tô, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 831345.

Nhà hàng Hải Vi.
Địa chỉ: khối 5, thị trấn Đăk Tô, huyện Đăk Tô, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 831406.

Nhà hàng Hiệp Thành.
Địa chỉ: số 80, đường Đào Duy Từ, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 865845.

Nhà hàng Phương Nhung.
Địa chỉ: huyện Ngọc Hồi
Điện thoại: (+060) 832381.

Nhà hàng Romantic.
Địa chỉ: số 30, đường Bạch Đằng, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 863335.

Khách sạn Bi Bi.
Địa chỉ: số 274, đường Trần Hưng Đạo, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 862777.

Khách sạn Dakbla 1.
Địa chỉ: số 2, đường Phan Đình Phùng, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 863333 - (+060) 863334.
Fax: (+060) 863336.

Khách sạn Dakbla 2.
Địa chỉ: số 163, đường Nguyễn Huệ, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 863335.
Fax: (+060) 863336.

Khách sạn du lịch Kon Tum.
Địa chỉ: số 168, đường Bà Triệu, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 862122 - (+060) 862075 - (+060) 861626.
Fax: (+060) 862122.

Khách sạn Đức Bình.
Địa chỉ: số 122A, đường Phan Đình Phùng, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 862666.

Khách sạn Family.
Địa chỉ: số 55, đường Trần Hưng Đạo, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 865748.

Khách sạn Ngọc Linh.
Địa chỉ: số 12A, đường Phan Đình Phùng, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 864560.
Fax: (+060) 864388.

Khách sạn Quang Trung.
Địa chỉ: số 168, đường Bà Triệu, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 862249.
Fax: (+060) 862763.

Khách sạn Tây Nguyên.
Địa chỉ: số 53, đường Trần Hưng Đạo, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 869484.

Nhà khách Ngân Hàng.
Địa chỉ: số 90, đường Trần Phú, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Điện thoại: (+060) 862853.

Cầu treo Konklor thuộc địa phận làng Konklor, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum. Cầu nối liền hai bờ của dòng sông Đăk Bla huyền thoại. Đến đây, du khách có thể ghé thăm làng dân tộc Ba Na Konklor ở hữu ngạn dòng sông, uống với họ can rượu cần rồi lên đường vượt dòng sông qua cầu treo để đến một vùng đất phù sa trù phú. Đó là những vườn chuối, vườn cà phê và các loại cây ăn quả. Vượt con đường quanh co khoảng 6 km, du khách đến làng Konkơtu, một làng dân tộc Ba Na còn giữ nguyên được những nét sinh hoạt và cảnh vật thiên nhiên hoang sơ. Làng du lịch văn hóa Konkơtu có nhà rông cao, đẹp. Du khách sẽ được thỏa mãn nhu cầu ngủ lại qua đêm, tham gia các sinh hoạt giao lưu văn hóa, uống rượu cần, nghe kể Khan bên bếp lửa bập bùng cùng người dân bản địa. Khi từ biệt làng trở về, chắc chắn du khách sẽ thấy hài lòng và những món quà lưu niệm do bàn tay khéo léo của người dân ờ đây làm bằng vật liệu từ núi rừng.

Chủng viện thừa sai Kon Tum nằm tại số 56, đường Trần Hưng Đạo, thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum, cách chợ Kon Tum khoảng 15 phút đi bộ. Chủng viện thừa sai là nơi dành riêng cho những ai muốn trở thành linh mục. Thời gian tu ở đây là 6 năm tiểu học, 4 năm trung học, 4 năm học thần học rồi thì mới trở thành linh mục.

Toa chủng viện do đức cha Marital Junrin Phước - người sáng lập hội Thừa Sai Kon Tum được cho xây dựng từ năm 1935 đến năm 1938 thì hoàn thành. Cha là người Pháp theo dòng thừa sai (sai thì đi đâu đó) lập ra để dạy bảo tín đồ khi sai đi đâu thì đi đó và phục vụ. Toa chủng viện mang phong cách kiến trúc Pháp và kiểu dáng nhà rong của dân tộc Tây Nguyên, nhân công là những người Việt sống tại Kon Tum.

Trước năm 1975, phía trước chủng viện là nghĩa trang. Người xây dựng có ý muốn nhắc nhở các tu sĩ rằng trước mặt họ là cõi chết để họ dốc lòng vào việc tu hành và làm nhiều đieu tốt cho mọi người. Các cha xứ giảng đạo cũng là những người dân tộc và được đào tạo trong dòng thừa sai. Cha xứ giảng dạy bằng tiếng Ba Na để người đồng bào có thể nghe và hiểu cũng như thực hiện những quy định của đạo giáo đưa ra. Vào thờ đó có 200 chủng sinh tu tại đây nhưng sau năm 1975 chủng viện ngưng hoạt động .Hiện nay, nơi đây chỉ dành cho các cha ở. Vào những ngày lễ lớn, các cha sẽ đến làng cử hành Thánh lễ và lo tổ chức lễ mừng phục sinh và giáng sinh.

Tại sao ở Kon Tum lại có dòng thừa sai? Tại sao ở Kon Tum lại có nhà thờ của người Ba Na? Rất dễ hiểu vì khi người Pháp đến Việt Nam thì người dan đồng bằng đã có tôn giáo riêng của mình và hầu như tất cả đều theo Phật giáo. Họ không thể nào lôi kéo người dân theo đạo của mình được nên lên những vùng cao xa xôi và hẻo lánh, nơi mà người dân không theo một đạo nào chính thống mà chỉ thờ cúng đa thần, để việc truyền đạo dễ hơn. Hơn thế nữa, vùng đất Tây Nguyên lại được người Pháp coi như “nóc nhà của Đông Dương” và đặt nền thống trị. Do đó các cha truyền đạo đã đi đến nơi đây để có thể truyền đạo một cách dễ dàng hơn.

Qua cổng bảo vệ, bước vào bên trong chủng viện hai bên là những hàng bông sứ rất đep. Tòa chủng viện dài 100 mét, cao 3 tầng. Tầng trên để thờ, tầng giữa để nghỉ ngơi, tầng trệt để xe. Gian giưa của chủng viện có phòng trưng bày về lịch sử truyền giáo tại Kon Tum từ năm 1848. Nơi đây có tất cả hiện vật đồ cổ, những tượng gỗ dựng cảnh sinh hoạt của đồng bào dân tộc Tây Nguyên, những công cụ của người xưa, những tấm ảnh chụp từ những năm 1912 - 1913 trắng đen về cảnh Tây Nguyên xưa. Có thể nói phòng trưng bày truyền thống này có thể ví như một bảo tàng thu nhỏ về đời sống văn hóa các dân tộc thiểu số chính đang sinh sống trên địa bàn tỉnh Kon Tum như: dân tộc Ba Na, dân tộc Xơ Đăng... Sau khi liên hệ tại văn phòng giám mục, mặc dù đi một đoàn hay chỉ đi một mình thì cũng sẽ có người thuyết minh. Chủng viện thừa sai là một nơi đáng để du khách tham quan khi bạn đến thị xã Kon Tum.

Trong thời kì kháng chiến chống Mĩ, Đăk Tô - Tân Cảnh là căn cứ quân sự mạnh nhất của Ngụy quyền Sài Gòn ở Bắc Tây Nguyên. Đầu năm 1972, ở đây có 28 tiểu đoàn bộ binh, 6 tiểu doàn pháo binh và 4 tiểu đoàn thiết giáp. Phần lớn lực lượng được bố trí ở dãy cao điểm phía Tây sông Pôcô, hình thành tuyến phòng ngự lâm thời từ xa.

Về lực lượng quân đội ta, gồm các trung đoàn chủ lực của Tây Nguyên: trung đoàn 28, trung đoàn 66, trung đoàn 95, trung đoàn 24B (sư đoàn 10 - Đoàn Đăk Tô ngày nay) phối hợp với bộ đội địa phương tỉnh Kon Tum.

Đúng 15 giờ ngày 23 tháng 4 năm 1972, pháo binh ta nã đạn dồn dập vào căn cứ Tân Cảnh, cứ điểm mạnh nhất của địch. Vào lúc 1 giờ sáng ngày 24 tháng 4 năm 1972, xe tăng T54 xông thẳng qua thị trấn Tân Cảnh, lao lên mở cửa phía Đông căn cứ Tân Cảnh. Chớp thời cơ địch còn hoảng sợ khi thấy xe tăng ta, tiểu đoàn 9 cùng đội công tác tỉnh Kon Tum kêu gọi nhân dân nổi dậy.

Vào lúc 5 giờ 55 phút ngày 24 tháng 4 năm 1972, thị trấn Tân Cảnh được giải phóng. Lúc này cuộc chiến đấu ở căn cứ E42 Tân Cảnh diễn ra dữ dội. Xe tăng T54 - 377 của ta đã tiêu diệt 7 xe tăng địch. Quân ta dần dần làm chủ tình hình. Vào lúc 11 giờ trưa ngày 24 tháng 4 năm 1972, trung đoàn 66 của ta hoàn toàn làm chủ căn cứ Tân Cảnh. Quân ta bắn rơi 8 máy bay, thu 9 xe tăng, 20 pháo 105 li, gần 100 xe quân sự, hàng vạn quả pháo và toàn bộ phương tiện chiến tranh của địch, bắt 429 tù binh Ngụy.

Ngay khi Tân Cảnh sắp bị tiêu diệt, bộ tư lệnh quân giải phóng mặt trận cánh Đông đã cho pháo binh bắn phá căn cứ Đăk Tô 2 (sân bay Phượng Hoàng). Vào lúc 8 giờ sáng ngày 24 tháng 4 năm 1972, E1 (F2) đánh thẳng vào sở chỉ huy E47 ngay ở sân bay Phượng Hoàng, 4 xe tăng T54 và một pháo tự hành cấp tốc rời căn cứ Tân Cảnh chi viện cho mũi tấn công tại căn cứ Đăk Tô 2. Sức kháng cự của E47 ngụy nhanh chóng bị đè bẹp, quân ta làm chủ căn cứ Đăk Tô 2.

Cụm phòng ngự mạnh của địch ở căn cứ Tân Cảnh - Đăk Tô 2 bị tiêu diệt. Quân địch đóng ở các căn cứ Ngok Blêng, Ngok Rinh Rua, Tri Lễ, quận Đăk Tô, rút chạy toán loạn. Một vùng đất từ Diên Bình, qua Tân Cảnh đến Đăk Tô, về Đăk Mot và hàng chục ngàn đồng bào các dân tộc Kon Tum được giải phóng.

Ngày nay, đi qua căn cứ E42 Đăk Tô - Tân Cảnh ngày xưa, du khách thấy sừng sững một bia tưởng niệm về chiến tích anh hùng của quân dân ta thời chống giặc cứu nước. Gần đây, tỉnh đã đầu tư xây dựng cụm tượng đài chiến thắng Đăk Tô - Tân Cảnh rất hùng tráng. Bên cạnh tượng đài là hai chiếc xe tăng cách mạng đã từng tham gia trận đánh năm 1972. Khu di tích đã được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia (1993).

Nhà Mồ, và Tượng Mồ, là mảng đặc sắc của văn hóa cổ truyền Tây Nguyên (Nam Trung bộ, Việt Nam). Trong thời gian gần đây, truyền thống dựng nhà mồ-tượng mồ chỉ còn thấy tập trung ở các dân tộc Ba na, Ê đê, Gia rai, Mnông, Xơ Đăng.
Nhà mồ được xây trùm trên nấm mộ và là trung tâm của lễ bỏ mả. Nhà mồ có nhiều loại khác nhau. Trang trí nhà mồ thường sử dụng 3 màu: đen, đỏ và trắng.
Tượng mồ là loại tác phẩm điêu khắc độc đáo bậc nhất của vùng đất này, trong đó tượng mồ Gia rai, Ba na phong phú và đặc sắc hơn cả.

Kỹ thuật đẽo tượng nhà mồ

Theo chu trình dựng nhà mồ, để tiến hành nghi lễ bỏ mả, việc đầu tiên của người chủ hộ là đẽo tượng mồ. Ví dụ một ngôi nhà mồ dự định bỏ vào tháng 3 trong năm, thì từ tháng 1 năm đó người chủ hộ đã bắt đầu kiếm gỗ đẽo tượng. Ở những ngôi nhà mồ to đẹp, bề thế trước đây, cột tượng thường được làm bằng loại gỗ tốt như gỗ cây hương, cây cà- chít. Trên đường điền dã tại xã Biển Hồ, thị xã Plâycu những cột tượng bỏ từ năm 1967, cho đến nay, tuy nhà mồ không còn nữa, nhưng những cột tượng vẫn tồn tại. Do yêu cầu, ngôi nhà mồ của người Gia-rai Aráp khi dựng tại khu trưng bày ngoài trời phải bảo đảm tính bền vững, vì vậy cột tượng được đẽo bằng gỗ tốt là gỗ cà- chít, tuy nhiên gỗ đẽo tượng này không được khai thác trong tự nhiên mà mua tại lâm truờng. Vì hiện nay rừng thưa dần do nhiều nguyên nhân: chiến tranh, khai thác không hợp lý, do tập quán đốt rừng canh tác rẫy, những loại gỗ tốt theo đó mà cạn kiệt, người dân không thể kiếm được gỗ tốt. Trên thực tế trong những năm gần đây hầu hết những ngôi nhà mồ khi tiến hành bỏ mả, người Gia-rai sử dụng các loại gỗ tạp, để đẽo tượng, phổ biến là gỗ cây gạo (pơ-lang), vì loại gỗ này mọc nhiều ở vùng người Gia-rai sinh sống, dễ tìm ở xung quanh làng. Theo kinh nghiệm địa phương những cây hương, cây cà-chít có độ tuổi trên 10 năm mới đủ tiêu chuẩn để đẽo tượng vì hai loại cây này phân cành sớm, độ dài của cây nếu chưa đủ tuổi trưởng thành thì không đáp ứng được những yêu cầu của việc đẽo tượng. Những cây gỗ được chọn có độ dài hơn 2 sải tay (1 sải = 160 cm), đường kính lõi khoảng 30 cm. Người Gia-rai dùng rìu, đốn cây, khi đốn xong người ta vận chuyển bằng cách dùng trâu kéo cây từ trong rừng về buôn làng. Việc khai thác gỗ để đẽo tượng có kiêng kỵ, nếu đêm ngủ họ mơ thấy nhà cháy, bến nước cạn kiệt thì sáng hôm sau sẽ hoãn lại việc lấy gỗ, trong khi đi vào rừng lấy gỗ nếu gặp rắn bò ngang qua đường thì họ quay về ngay, người ta cho đó là điềm không lành, dễ có chuyện xấu xảy ra.
Gỗ đẽo tượng được kéo về dựng tại nghĩa địa của làng, bên cạnh ngôi nhà mồ sắp bỏ mả, trước khi đẽo tượng mồ, người Gia-rai có cúng thần nhà rông (yang rôông), thần bến nước (yang ia), xin phép đẽo tượng mồ cho người chết ở trong làng, lễ cúng thường được mổ lợn làm vật hiến sinh. Dụng cụ đẽo tượng hữu hiệu và thông dụng nhất là chiếc rìu (jong), dụng cụ có một đầu lưỡi sắc, một đầu lưỡi tù, cán được tra bằng một thanh gỗ dài. Một loại dụng cụ nữa là cây chà-gạc (loại dao đa năng thông dụng của người Gia-rai) dùng để sửa lại các chi tiết trên mặt tượng. Trong thời gian gần đây phong cách tượng nhà mồ thay đổi, kéo theo những biến đổi về kỹ thuật đẽo tượng. Từ chỗ truyền thống không quan tâm đến thể hiện chi tiết tỷ mỉ, chỉ sử dụng mảng khối trên một thân gỗ cố định, người đẽo chuyển sang xu thế hiện đại thiên về tả thực, gọt đẽo các chi tiết (mắt, mũi, miệng, chân, tay), loại tượng cũng đa dạng hơn trước, mất đi tính mộc mạc nguyên sơ của kiểu tượng truyền thống. Trong một làng của người Gia-rai chỉ có một vài người già biết đẽo tượng đẹp (theo quan niệm của người Gia-rai) và biết làm cho tượng phong phú về mặt loại hình. Theo phong tục của người Gia-rai, thì những người đàn ông chủ hộ thường đẽo tượng cho người chết thuộc gia đình mình, nhưng nhiều trường hợp vì không tin vào khả năng đẽo tượng của bản thân nên họ thường nhờ những người già trong làng có kinh nghiệm và kỹ thuật đẽo giúp.
Người Gia–rai không có số đo chuẩn cho mỗi bức tượng định đẽo, người ta lấy đơn vị đo là sải (tơ-pa) để làm ước lượng. Một bức tượng thường được tính bằng 1 sải rưỡi, 1/2 sải được chôn ở dưới đất là cột chính (byuh) của hàng rào, 1 sải còn lại vừa là phần cột chính nhô lên khỏi mặt đất, phần trên cùng là thân tượng (phun) như thoát ra khỏi cột gỗ đó. Địa điểm đẽo tượng được tiến hành tại khu nghĩa địa, kề ngay sát ngôi nhà mồ chuẩn bị dựng làm lễ bỏ mả. Trong khi đẽo tượng người có kinh nghiệm hơn truyền đạt kỹ thuật, kỹ năng và cách thức đẽo tượng cho người ít kinh nghiệm. Họ không hề giữ bí quyết nào trong cách truyền nghề tạc tượng, những bức tượng trở thành đẹp lại phụ thuộc chính vào "hoa tay" và óc thẩm mỹ của người học nghề và người tiếp thu kinh nghiệm. Việc đẽo tượng cũng có nguyên tắc nhất định, một bức tượng khi hình thành, ngoài việc phản ánh nghệ thuật điêu khắc dân gian, truyền tải những thông tin mang tính chất xã hội của cộng đồng người Gia-rai, về kết cấu lại phải đảm bảo tính vững chắc của hàng rào nhà mồ. Vì bản thân mỗi cột tượng lại đóng vai trò là những cột chính trong hàng rào, để giữ hàng rào chắc chắn bao quanh nhà mồ. Do vậy khi đẽo tượng bao giờ người Gia-rai cũng chủ động tạo ra một khe hở rộng giữa hai chân của bức tượng hình người, khe hở giữa chân và đuôi tượng chim, khe hở giữa hai chân trước và hai chân sau của tượng thú bốn chân. Khe hở đó là nơi xuyên một thanh gỗ dài chạy qua, giống như hệ thống mộng giằng để giữ tất các cột tượng với nhau, và giữ các cột phụ chôn sát cột chính liên kết tạo thành hàng rào.

Quá trình người Gia-rai đẽo tượng, đặc biệt là bức tượng người ôm mặt (kra-kôm), loại tượng được coi là lớp tượng cổ nhất, có thể mô tả như sau: đầu tiên, người thợ dùng rìu, đẽo lấy phần ngực của bức tượng, phần bị đẽo lõm vào của khúc gỗ chính là ngực của bức tượng, sau đó người thợ dùng rìu tạc lấy hai tay của bức tượng người ôm mặt, bằng những nhát bổ trên thân gỗ, hai mảng nổi tiếp giáp nhau là chỗ khuỷu tay và đầu gối sẽ tạo thành một hình thể của người ôm mặt. Khuôn mặt tượng được phạt phẳng, chỗ trán tượng được nhô hơn so với mặt tượng, hai tai được đẽo bằng đường bổ lượn vòng của rìu, phần mắt được khoét bằng với vài nhát đơn giản, sống mũi của tượng nhô lên khi phạt bằng bề mặt tượng. Trước khi hoàn tất công việc, người đẽo dựng đứng bức tượng lên quan sát xem các chi tiết nào trên tượng cần phải sửa chữa. Theo xu thế hiện đại, người ta tu chỉnh mắt, mũi, miệng, tai tượng, với cây chà gạc nhỏ bé. Với các bức tượng có hình dáng khác như: tượng người đánh trống, tượng nam nữ ái ân, tượng chim, thú... cũng được thực hiện theo nguyên tắc trên. Những bức tượng mồ Gia-rai Aráp được đẽo dựng tại hàng rào ngôi nhà mồ của Bảo tàng về kỹ thuật đẽo vẫn giữ nguyên các yêú tố truyền thống như kỹ thuật mà họ vẫn thực hiện tại Tây Nguyên.

( continute..)

Để làm cho bức tượng mồ trở nên ấn tượng, người Gia-rai còn sử dụng đến màu sắc để trang điểm. Màu sắc là một yếu tố cơ bản tham gia vào nghệ thuật điêu khắc làm nổi rõ hơn khuynh hướng đa dạng trong tạo hình tượng mồ. Trong bảng màu tự nhiên của người Gia-rai có đầy đủ các sắc màu: vàng, đen, trắng, đỏ, xanh... các sắc màu này được lấy ngay từ thiên nhiên trong môi tường sống của họ. Quan sát cách tạo hoa văn trên y phục sẽ thấy người Gia-rai sử dụng màu sắc một cánh hết sức linh hoạt. Từ màu sắc y phục đến màu sắc trên các công trình mang tính chất tôn giáo, người Gia-rai thiên về dùng màu đỏ, màu đỏ vẫn là màu chính, màu chủ đạo, màu đỏ được sử dụng vẽ hoa văn trên mái nhà mồ, tô điểm cho các hoa văn được đục thủng trên nóc mái... Màu đỏ lại một lần nữa được dùng tô điểm cho tượng nhà mồ. Màu đỏ được người Gia-rai tạo ra bằng cách lấy chất bột của một loại đá non (khor) rồi hoà với nhựa của cây po-pẹ để tạo thành thể keo có màu đỏ nhạt, rồi dùng thanh tre đập dập làm bút vẽ cho tượng. Tại một số ngôi nhà mồ ở làng Kép xã Iamnông huyện Chư Pảh tỉnh Gia-lai, người Gia rai trong khi trang trí cho các cột tượng còn lấy ngay máu của trâu, bò - các con vật hiến sinh trong lễ bỏ mả - để bôi lên cột tượng. Ngoài màu đỏ, màu đen cũng được sử dụng để trang trí, màu đen được làm ra bằng cách dùng than củi giã nhỏ, trộn với nước thành thứ nước đen, dùng bút tre vẽ lên thân tượng. Màu đỏ thường được người Gia-rai trang điểm trên các bộ phận như cùi tay, khuỷu chân, đầu gối, màu đen trang trí các bộ phận như tóc, mắt, miệng tượng.

Nghệ thuật tượng mồ còn bắt nguồn từ bản thân sự sống động của mỗi bức tượng. Loại trừ tượng ôm mặt ở tư thế tĩnh còn hầu hết các bức tượng khác đều diễn tả các trạng thái động của con người. Người Gia-rai khi tạc tượng đã làm cho cho từng bức tượng trở nên sinh động như có hồn. Người xem nếu đã một lần đến buôn làng của người Gia –rai, được dự lễ bỏ mả, khi chiêm ngưỡng tượng sẽ có cảm giác như mình đang có mặt tại chính buôn làng của họ với các hoạt động quen thuộc của con người diễn ra trong lễ hội bỏ mả. Nghệ thuật chính là đem đến sự gần gũi thân thuộc của cuộc sống đời thường vào trong tác phẩm nghệ thuật một cách tự nhiên.